Durf radicaal transparant te zijn
Wat als de overheid niet alleen meer vertelt wat ze doet, maar ook hoe ze tot keuzes komt — inclusief twijfels, dilemma’s en tegenstrijdigheden? Tijdens een inspirerende bijeenkomst in Amersfoort gingen bestuurders en communicatieprofessionals in gesprek over het herwinnen van vertrouwen, luisteren zonder agenda en gelaagde boodschappen.
Foto: Laurens van Riel
Zeg alles wat je weet en wat je niet weet. En wanneer je wel duidelijkheid kunt verschaffen.’ Dit was een van de hartenkreten in het Amersfoortse stadhuis, waar Jeroen Koedam, programmadirecteur van de Provincie Zuid-Holland, met veel enthousiasme een samenkomst van bestuurders en communicatieprofessionals leidde over de vraag: Overheid, kan ik je vertrouwen?
Corine Hoppenbrouwers en Guido Rijnja presenteerden er hun boek Overheidscommunicatie voor professionals en legden de bal op de stip: vertrouwen begint bij betrouwbaarheid. Communicatieprofessionals popelen. Ze hebben de competenties, het gereedschap én veel energie om te helpen het vertrouwen in de overheid te vergroten. En er is werk aan de winkel voor alle bestuurders en communicatieprofessionals: hoe maken we radicale transparantie in de weerbarstige overheidspraktijk waar?
De opbrengsten van de bijeenkomst zijn opgetekend door Getekend Verslag in een brief aan de informateur.
Luisteren zonder agenda
De Amersfoortse wethouder Tyas Bijlholt opende de bijeenkomst met een herkenbare les uit de praktijk. Tijdens de uitbreiding van de zone voor betaald parkeren – tegen de uitslag van een referendum in – leerde hij van zijn communicatieadviseur om niet alleen de politieke antenne te richten, maar ook de maatschappelijke. ‘Ik ben kopjes koffie gaan drinken met mensen die zich persoonlijk, maar vaak ook via sociale media lieten horen. Zonder agenda, dat moest ik leren. Vooral luisteren. Dan merk je dat het ongenoegen over betaald parkeren vaak symbool staat voor veel bredere gevoelens: mensen voelen zich niet gehoord.’
‘Weerstand is betrokkenheid verpakt in prikkeldraad’
Inwoners spreken bestuurders volgens Bijlholt geregeld aan op beloften uit het verleden, bijvoorbeeld over een speelveldje dat niet bebouwd zou worden. ‘En dan blijkt twintig jaar later dat het veldje toch nodig is voor woningbouw of een asielzoekerscentrum. Dat moet je echt goed uitleggen.’ Een panellid vult aan: ‘Politiek is er om lastige besluiten te nemen, maar je moet wel steeds uitleggen waarom je iets doet – en waarom je je ergens mee bezighoudt.’ Weerstand zal er altijd zijn en het is zaak om die te omarmen. In de woorden van een panellid: ‘Weerstand is betrokkenheid verpakt in prikkeldraad.’
Eerlijk over complexiteit
De vraag of bestuurders zelf te vertrouwen zijn, levert opvallend eerlijke reacties op. ‘Natuurlijk wil ik het liefst tussen de 90 en 100 procent betrouwbaar zijn, maar dat is niet haalbaar. Ik heb een voorganger en tegen besluiten is allerhande bezwaar en beroep mogelijk. Bovendien: ik bén een macht. Om betrouwbaar te kunnen zijn, heb ik tegenmacht nodig.’
Vervolgens reflecteren zij op hun eigen communicatie. Hebben zij het vak soms te veel versimpeld, door te streven naar korte, eenduidige kernboodschappen? ‘Misschien moeten we juist vaker laten zien hoe complex een kwestie is waarmee we worstelen en waarop we nog geen antwoord hebben’, klinkt het. ‘En ook dat overheden lang niet altijd op één lijn zitten. Dé overheid bestaat niet, net zomin als dé waterschappen of dé boeren bestaan. Die gelaagdheid hoort erbij. Alleen als we die erkennen, kunnen we zorgen serieus nemen en samen zoeken naar oplossingen.’
De overheid kan het niet alleen
Een panellid vult aan: ‘Als iets ingewikkeld is, zoeken we vaak naar taal. Dan noemen we het bijvoorbeeld bouwstenen, maar burgers weten niet waaraan we eigenlijk bouwen.’ Tijdens de covidpandemie, zo blikt een panellid terug, gebeurde dat op grote schaal: ‘Met de beste bedoelingen haalden we denkkracht uit de samenleving, terwijl we de indruk wekten dat de overheid het allemaal wel zou oplossen. Dat bleek onhaalbaar – en dat keerde zich tegen ons.
Met de nieuwe campagne ‘Denk vooruit’ probeert de overheid dat beeld te kantelen. De boodschap: bij een crisis kunnen we niet altijd direct helpen, dan bent u op uzelf aangewezen. Daar hoort burgerschapsvorming bij. We hebben deze week alle verenigingen en stichtingen aangeschreven met de vraag: wat kunt u betekenen in zo’n situatie? Wilt u daarover alvast nadenken of met ons in gesprek gaan?’
Een panellid spreekt uit recente ervaringen over de kracht van het inschakelen van de gemeenschap: hoe de overheid door ‘tevoorschijnluisteren’ ambities en dromen kan oproepen en samen met inwoners resultaten kan bereiken die zij in haar eentje nooit had gerealiseerd. Een vakgenoot in het publiek vult aan: ‘Ook verkiezingen kunnen bijdragen aan het versterken van de gemeenschap. Mensen zeggen: “Ik heb gestemd, maar wanneer merk ik daar iets van?” En dan zeg ik: “Uw stem geeft mede de richting aan de keuzes die gemaakt worden, misschien niet direct voor uzelf maar wel voor ons allemaal.”’
Verantwoorden als kern van vertrouwen
Het boek Overheidscommunicatie voor professionals beschrijft vijf essenties van het vak. Volgens de auteurs is verantwoorden daarvan de dragende: een kernopgave voor zowel de overheid als voor communicatieprofessionals. De panelleden en aanwezige vakgenoten lijken het eens. Vertrouwen groeit, zeggen zij, als de overheid duidelijk maakt wat de opgave is en met welke spanningen die omkleed is (leg het probleem op tafel, heet dat in het boek). Wat wél en niet bekend is, wat scheidt en wat bindt, binnen welke kaders besluiten genomen worden en hoe inwoners kunnen bijdragen. En vooral: als zichtbaar wordt welke stappen leiden tot een keuze.
Niet iedereen zal die keuze altijd omarmen, maar uit veel onderzoek weten we dat de meeste mensen zich kunnen neerleggen bij een democratisch genomen besluit, mits zij zich rechtvaardig behandeld voelen, zich in het proces gehoord weten en begrijpen wat er met hun inbreng gebeurt. Dat heet procedurele rechtvaardigheid. In combinatie met radicale transparantie brengt juist die houding het vertrouwen in de overheid dichterbij. We gaan zorgen dat de brief met het aanbod van communicatieprofessionals in handen van de informateur komt!
------
Het panel van de bijeenkomst bestond uit:
Kristel Lammers
Kwartiermaker Nationale Aanpak Funderingsproblematiek. Tot voor kort directeur Nationaal Programma Regionale Energiestrategie.
Jeroen Haan
Dijkgraaf Stichtse Rijnlanden en voorzitter Unie van Waterschappen, eerder beleidsmedewerker participatie in Haarlemmermeer
Herman Wiersema
Waarnemend burgemeester van Opmeer, eerder hoofd Communicatie van de NCTV. Daarvoor communicatie- en beleidsadviseur in Amersfoort
Jeroen Koedam
Programmadirecteur Provincie Zuid-Holland & de moderator van dienst. Hij zorgde met prikkelende vragen en stellingen voor een mooi debat
Denk mee over een beroepsmanifest!
Betrokken vakgenoten, Logeion-leden die jarenlang het nationaal congres voor Overheidscommunicatie PubCom organiseerden, werken aan een manifest waarin zij beschrijven hoe de morele kanten van ons vak meer en meer aandacht vragen. Zij buigen zich over vragen als: wat is de grondslag van ons vak? Waar sta je als professional? Ze willen moresprudentie schrijven: een gedeeld repertoire van zorgvuldige afwegingen bij terugkerende, moreel beladen situaties. Wie wil meedenken, kan zich melden bij Cor Vos, Paul Tissingh of Janneke Eigeman.