Tricky times in transities

Wat ga je de aanwezigen op C-day24 vertellen?

“Ik wil ze meenemen in de reis die ik heb gemaakt om het boek Tricky Tijden te schrijven. Die reis begon bij mijn verbazing over al die crises die overal oppoppen en alle grote veranderingen die er zijn. Al het gedoe eromheen en mijn irritatie over alle desinformatie en wilde verhalen voor zaken die niet kloppen, waar ik ook vatbaar voor ben, omdat je het niet kunt toetsen. Tegelijkertijd besefte ik dat als er zoveel verschillende problemen zijn – van zorg tot onderwijs tot energietransities – dat er wel een gemene deler zou kunnen zijn. Zijn het nou losse dingen of hangt het met elkaar samen? Met dat soort vragen ging ik op pad. Op zoek in antropologische literatuur en op veldwerk om proberen te snappen wat nou die dynamiek is die ontstaat als er een transformatie plaatsvindt. Is er een lijn in te trekken, een patroon. Want antropologen zijn patroonzoekers.”

En is die lijn te ontwaren?

“Ja, dat is het goede nieuws. Er zijn universele fases waar we als mens doorheen gaan in transformaties. Het slechte nieuws is dat we in de tussentijd, in de liminale fase (overgangsfase) zeer vatbaar zijn voor van alles en nog wat en dat levert gevaren op, die het goed door een transitie heen gaan bedreigen.”

Hoe wapen je je tegen die gevaren?

“Wapenen betekent bewust zijn van wat er aan de hand is. Inzicht hebben in wat er gebeurt in zo'n fase en snappen waarom je er zo makkelijk door verleid wordt. En dan kun je het gaan herkennen. Alle drie de fases zijn even belangrijk. Bij grote veranderingen ga je eerst door een separatiefase. Dat betekent dat je afscheid hebt genomen van wat je had. Vervolgens kom je in een tijd waarin je weet dat je iets achter je hebt gelaten, maar nog niet weet hoe het nieuwe eruit komt te zien. Dat is de fase van liminaliteit. Die is ook heel creatief, want alles kan weer. Je hebt iets achtergelaten, dus de wereld ligt open. Uiteindelijk krijg je een integratiefase.” 

Hoe werkt dat in de praktijk?

“Stel, je besluit om je partner te verlaten. De separatie. Je kunt van alles gaan doen, alles weer kiezen in de nieuwe fase van liminaliteit, maar dat is tegelijkertijd ook beangstigend. Maar er zijn ook zaken als een hypotheek, wederzijdse vrienden, kinderen. Vervolgens ga je keuzes maken uit de zaken die je hebt uitgeprobeerd en passen in jouw toekomst, de integratiefase. Daarin creëer je een nieuwe situatie. Meestal is dat een verbouwing of een nieuw proces.
Als je niet goed separeert, kun je niet verder. Als je niet goed je verbeeldingskracht aanspreekt in de liminaliteit, kom je niet op nieuwe ideeën. Als je die nieuwe ideeën niet goed verbindt en uiteindelijk niet verbouwt en de wereld verandert, gebeurt er niks. De gevaren en risico’s die ik zie zijn: wilde verhalen, gevechten om de macht en gedoe tijdens de liminaliteit. Het gevaar is dat je niet door de fase heen komt. Dat we in een soort permanente liminaliteit blijven hangen.”

Heb je voorbeelden van transformaties en de fases?

“Legio. We lopen tegen de grenzen van de aarde op. En we hebben ook een onbegrensde kernwaarde die zegt: we gaan altijd groeien. Voortdurende groei betekent dat mensen voortdurend in beweging moeten blijven, maar een mens is begrensd, want je moet een keer slapen en je gaat ook een keer dood. En de aarde is begrensd. De grondstoffen kunnen op. We zitten dus best wel met een ingewikkeld narratief met een aantal premissen. Dat heeft een verandering nodig. Moet het helemaal op de schop? Moeten we separeren en afscheid nemen van de hele kernwaarde? Of zeg je: nou het kernverhaal, het narratief kan wel blijven bestaan, maar daarbinnen moeten we de verhalen en de spelregels verleggen. 
Dan merk je dat we nog niet echt separeren, maar we zijn wel liminaal. Want je voelt dat wat was, eigenlijk niet meer kan. Er moet verandering komen. 

In de antropologie zeggen we: je hebt het narratief, het grotere script dat betekenis geeft en je hebt verhalen, dat zijn eigenlijk gebeurtenissen. Als je door een kleine transitie gaat kun je het narratief intact houden, alleen de verhalen veranderen. Maar als een verandering heel groot wordt dan merk je dat het narratief niet meer klopt. Dan heb je een transformatie te pakken in de zin dat het identiteitsvormend is.

Ook in organisaties kom je deze dynamiek tegen. Je hebt ooit bestaansrecht opgebouwd op een aanname, maar op een gegeven moment klopt die aanname niet meer. Dat hangt vaak sterk samen met maatschappelijke vraagstukken. Bijvoorbeeld als maker van lesmateriaal die goed geld verdient, maar wetenschappelijk bewijs leert dat leerlingen er niet beter van gaan lezen en schrijven. Het verdient goed, maar moet je het nog willen? Dat zijn vragen die gaan over waarachtigheid en ethiek en je eigen rol. Typische liminaliteitsvragen.

Het eerste wat mensen in een veranderproces zich afvragen is: wie bepaalt dat dan eigenlijk? Daar ontstaat een machtsstrijd. Als je in iets anders gaat geloven, moet je het uiteindelijk ook vorm gaan geven en de boel gaan verbouwen. Dat betekent dat structuren en financiële processen en machtsverhoudingen gaan schuiven. Het instrument hiervoor is de taal en de communicatie. Welk verhaal draag je uit? Mensen in machtige posities hebben invloed op welk verhaal er verteld wordt. Zijn zij bereid om een ander verhaal te laten horen? Daar begint het spel van beïnvloeding en dat is tricky.”

Die strijd speelt zich af in de liminale fase waar veel onzekerheid heerst. Je benoemt in je boek de rol van de trickster. Wat doet die?

“De trickster speelt met grenzen, rekt ze op en verlegt ze. De trickster is amoreel. Die doet het omdat het kan. Wij als luisteraar vinden daar iets van en mede daardoor ontstaat er iets nieuws. Als een systeem vastzit, heb je een trickster nodig die het losgooit. De mensen die transformaties begeleiden werken altijd samen met de trickster en in elk verhaal strijdt de trickster met de leider. Dat levert altijd gedoe op en dat maakt het verhaal ook leuk.
In de liminaliteitsfase komt logischerwijs veel trickstergedrag voor. Waar ik in mijn onderzoek van schrok was dat we een onbegrensde kernwaarde centraal hebben gesteld: onbegrensde groei. Dan stimuleer je vanzelf gedrag van spelen met grenzen. Dat is hét recept om in een permanente liminaliteit te komen, waarin je niet meer weet wat waar is.”

Noem eens een bekende trickster

“Nee dat doe ik niet, want het is een archetype. We hebben allemaal trickstergedrag in ons, omdat je anders niet creatief kunt zijn, maar waar een archetype amoreel is, zit een mens in een moreel systeem. Als we een tricksterstreek uithalen worden we acuut bevraagd of het oké is of niet. In een cultuur waarin die vraag wordt beantwoord met: als het groei opleverde is het oké, verleg je de ethiek.”

Sommige communicatiemensen zijn er beangstigend goed in

“Ik heb een interview met Cialdini mogen doen over zijn beïnvloedingstrategieën. Dat is eigenlijk het handboek van de trickster. Communicatieboeken staan bol van het spelen met de werkelijkheid van anderen. Als je daar als communicatieprofessional goed in bent, geeft dat ook een enorme verantwoordelijkheid.”

Is dat jouw oproep op C-day24: word wat minder trickster?

“Klinkt lekker, maar nee. Mijn boodschap is meer: het antigif tegen te veel trickstertactieken is oprechtheid en waarachtigheid. Durf dat te zijn. Herken trickstergedrag, schuw de ethiek niet en voer het gesprek erover. Als tweede: ontmantel. Waar je denkt, hé dit is een heel ander verhaal, dus wees oprecht en waarachtig. Als derde boodschap: als je jezelf verleid voelt omdat je het gewoon heel goed kan om op een hele mooie manier mensen mee te nemen in jouw verhaal. Blijft dat doen, maar ter ere van wat? In grote veranderingen gaat het erover dat we eerlijk durven te kijken waar we zijn. En de realiteit onder ogen komen. Dat we met elkaar op een oprechte en waardige manier kunnen bespreken: dit kan zo niet langer.”

Benieuwd naar het congres C-day24 op 13 juni?

Bezoek dan www.cday.nl voor meer informatie over Jitske, het programma en meer!

________________________________________________________________________________________

Dit artikel is ook gepubliceerd in C: hét communicatiemagazine van Nederland met de laatste trends en actualiteiten, inhoudelijke rapportages, spraakmakende projecten en diepte-interviews met communicatieprofessionals. Leden van Logeion ontvangen het vakblad acht keer per jaar gratis op de mat, maar ook wanneer je niet aangesloten bent bij de beroepsorganisatie kun jij je abonneren op dit full colour blad vol vakkennis.

Lees meer over C

Of lees een van de vele andere artikelen uit C.