Beeldtaal bij de overheid

“Veel mensen hebben geen keus als het gaat om zakendoen met de overheid. Ze moeten. Als we goed naar onze dienstverlening kijken, weten we dat het niet altijd toegankelijk is. Voor sommige mensen heeft de digitalisering ervoor gezorgd dat de overheid nog minder toegankelijk is. Bijvoorbeeld mensen die de Nederlandse taal niet machtig zijn of die moeite hebben met lezen.”
Aan het woord is Annemarie de Rotte, directeur Klantcontact van de gemeente Rotterdam. Zij is een van de sprekers tijdens de bijeenkomst over beeldtaal bij de overheid. Ambtenaren uit alle windstreken kwamen daarvoor op 10 oktober naar de Rotterdamse Kino voor meer en betere ideeën over het gebruik van beelden bij overheidscommunicatie. En waar kun je nu beter de impact van beeld uitleggen dan in een bioscoop?

Eeuwen aan beeld en verbeelding
De voormalig ontwerper van de huisstijl van de gemeente Rotterdam, Henry Ritsen, geeft een nogal breed overzicht van beeld. Hij begint bij de grottekeningen in de prehistorie en eindigt bij graffiti in het ‘digitale tijdperk’. “Beeldtaal helpt om te laten zien wie je bent en waar je voor staat.” Ook gebouwen, kunstwerken of ruimtes kunnen een boodschap overbrengen. Ritsen vraagt zich af of we niet overvoerd worden met beelden. Hij hoopt dat we meer gaan nadenken over de kunst van het weglaten. “Een naald gaat makkelijker door je huid dan een hamer.” Op YouTube vind je het filmpje ‘Kapitaal’, dat duidelijk maakt hoeveel borden, informatieschermen en reclames we ongemerkt te verwerken krijgen. “Het is heel moeilijk origineel te zijn. Maar je kunt gebruikmaken van eeuwen aan beeld en verbeelding.”

“Je moet je realiseren dat je manipuleert”
Nog interessanter is dat beeld de werkelijkheid ook kan verhullen, bespotten, verfraaien of juist versoberen. Als maker en gebruiker moet je je dus altijd bewust zijn van wat het beeld oproept. Ritsen: “Je moet je realiseren dat je manipuleert”. Hij toont een voorbeeld van een Belgische fotograaf, die vlak na de aanslag in Brussel foto’s maakt in een winkelstraat. Als hij zijn lens naar links richt, zie je een lege straat en gesloten stalletjes. Kiest hij voor de andere kant, dan zie je winkelende mensen; niets aan de hand. Betekenisvol beeld hangt dus af van je doel. Als beeldredacteur kun je zelf de sfeer bepalen.

Ontsluit het ‘slimme onbewuste’
Stadspsycholoog dr. Marina Meeuwisse kijkt naar stedelijke en ruimtelijke inrichting en wat dat doet met gedrag van mensen. “De relatie tussen wat je ziet en wat je denkt is nooit klaar. Je kunt de gebouwde omgeving nooit los zien van de sociale omgeving.” Meeuwisse wil het ‘slimme onbewuste’ ontsluiten, want “dat kan veel meer dan het bewuste deel van ons brein”.
“We hebben een enorme focus op beeldcultuur. Maar mensen zijn visueel ongeletterd. Ongecontroleerd figuratief denken voert de boventoon. Ons slimme onbewuste kan dat aan, maar censureert een beetje, zodat we niet overvoerd raken.”

Visuele geletterdheid
En toch: hoe divers we ook zijn, we hebben veel meer gemeenschappelijk dan we denken. Mensen gebruiken ‘schemata’: mentale structuren om hun kennis over de wereld te organiseren. “Die kunnen een eigen leven gaan leiden, zelfs als er bewijs is dat de informatie niet (meer) juist is.” We kunnen eerder beelden ‘lezen’ dan teksten. Daarom is het volgens Meeuwisse belangrijk dat we al vroeg beginnen met het leren van visuele geletterdheid, door fotograferen, associëren en dagdromen. “Zorg dat je team divers is als je werkt met beeld. Daar worden je resultaten beter van.”

Zonder waardeoordeel
Beelden hebben een manifeste (die mensen verwachten) of latente (niet zo bedoelde) functie. “Bijna alles in de stad is bedacht, dus gemanipuleerd. Houdt ook rekening met de ‘conformation bias’: de neiging van mensen om informatie te onderschrijven die hun mening bevestigt.” Iedereen zit in een frame, zuil of bubble. Meeuwisse zegt dat we moeten ‘decoderen’. “Als we het beeld niet vertalen in woorden, dan blijft het een illustratie. Je moet het visuele bewijs zien te onthullen. Zowel op het niveau van geproduceerde kennis als van de symbolische betekenis. Zorg dat mensen niet herkenbaar zijn, want dan gaan zij de hoofdrol spelen, niet de situatie. (Tenzij het om die persoon gaat natuurlijk.) Kijk eerst subjectief, vanuit jezelf, naar een beeld. En daarna zonder waardeoordeel. Lukt dat niet, dan is je beeld niet goed genoeg.”

Bernadet Timmer
Communicatie

Leestip: ‘Beeldtaal’ van Jos van den Broek