Column C#8: Cijfers zijn als bikini's
Mensen hechten veel waarde aan cijfers. Politici weten dat en smijten er doorlopend mee om hun verhaal kracht bij te zetten. Die getallen moeten dan wel kloppen. Een opvallend nieuwtje in de verkiezingscampagne was het fenomeen fact checking om politici op vergissingen of, erger, leugens te betrappen. Nu zijn cijfers, als ze al kloppen, in de meeste gevallen multi-interpretabel. Wat ze betekenen hangt af van het perspectief dat we hanteren en de context van waaruit we redeneren. Om die reden zagen we de fact checkers dan ook vaak half waar aangeven.
Waarom hechten we zo aan cijfers? De psycholoog Daniel Kahneman legt dit uit in zijn mooie boek Ons feilbare denken. Mensen nemen besluiten op basis van twee systemen. Systeem 1 werkt automatisch en snel, met weinig inspanning en geen behoefte aan controle. Systeem 2 omvat bewuste aandacht en verricht mentale inspanning.
We hebben ergens een voorkeur voor systeem 2, maar dat systeem is nogal lui en daarom nemen we onze besluiten al snel op basis van systeem 1. Visualisaties, infographics en ook cijfers sluiten aan bij systeem 1; het systeem van de intuïtie en het directe oordeel. Bij cijfers hebben we meteen een beeld; de associatie ‘zo zit het.’ Het probleem is dat mensen, aldus Kahneman, een bijzonder armzalig gevoel hebben voor statistiek. Met onze interpretatie van cijfers zitten we er eigenlijk doorlopend naast. En daar kunnen fact checkers niet veel aan corrigeren.
En dan waren er bij de verkiezingen natuurlijk nog de eeuwige peilingen. Dat is een vorm van doorlopend fact producing: hoe staan de partijen er voor? Vanwege het fenomeen van de zichzelf waarmakende voorspelling hebben peilingen veel invloed. Een partij doet het goed in de peiling, put daar zelfvertrouwen uit, doet het vervolgens nog beter en krijgt meer aanhang, omdat mensen graag bij de winnaar horen.
Verkiezingspeilingen zijn een voorbeeld van onze neiging lekker veel cijfers te produceren en keiharde voorspellingen te doen op basis daarvan. We vinden het fijn onmiddellijk conclusies te kunnen trekken die we vervolgens bespreken met onze vrienden. Die zijn het ongetwijfeld met ons eens, want anders zouden het onze vrienden niet zijn. Zo ontstaan waarheden: in gesprekken met vrienden op basis van wankele feiten die ook op heel veel andere manieren hadden kunnen worden begrepen en om die reden meestal meer verhullen dan ze laten zien. Cijfers zijn als bikini’s...
Noelle Aarts
bijzonder hoogleraar strategische communicatie (Logeion-Leerstoel) aan de Universiteit van Amsterdam en Universitair Hoofddocent aan Wageningen Universiteit
Deze column stond in Logeion-magazine #C8 van oktober 2012.