Hoe gaan we in gesprek over een schurend verleden?
Met publieke excuses en een verzoek om vergiffenis gaf de koning op 1 juli 2023 op bijzondere wijze het startsein voor een herdenkingsjaar. Het slavernijverleden snijdt diep, en daarom komen er vele activiteiten. Wat roept de herdenking op, bestaat er wel zoiets als ‘witte schuld’ en hoe kan (overheids)communicatie hieraan bijdragen?
Ethiek begint bij ontmoeting
Als transcultureel psychiater Glenn Helberg door Het Parool wordt gevraagd wat hij ervan vindt dat het kabinet excuses heeft gemaakt, antwoordt hij: “Dat is op koloniale wijze gegaan. Een paar weken ervoor werd ik door de staatssecretaris uitgenodigd om te komen praten over de stappen die nodig waren om excuses voor te bereiden. Ik dacht: wat geweldig. Laten we het volk erbij betrekken, laten we in Suriname en op de eilanden townhallsessies houden en vragen: wat vinden jullie ervan, wat betekenen excuses? Een maand later was door Mark Rutte eenzijdig bepaald dat ze op 19 december gemaakt werden. En dat er een komma moest komen. Het meest koloniale vond ik nog wel dat hij er allemaal woorden bij gebruikte om de harten van de zwartjes te laten smelten. […] Hij wist precies de juiste emotionele knopjes in te drukken. Dat doet het witte systeem heel knap.”
In deze reactie van Helberg liggen enkele wezenlijke sleutels besloten. Zoals: je moet mensen niet piepelen, wees oprecht. Ga de inhoudelijke discussie niet uit de weg. Geef ruimte aan de belanghebbenden om uit te zoeken wat ze belangrijk vinden en precies nodig hebben. En vooral: wees je bewust van je fundamentele gelijkwaardigheid en gedraag je ernaar.
Helberg zegt ook dat het witte systeem heel knap opereert. Het is natuurlijk maar zeer de vraag of ‘het systeem’ zich ergens van bewust is. Tegelijkertijd kan dit als een beschuldiging worden opgevat. Er zijn dan ook mensen die zich ergeren aan de felheid waarmee het debat op scherp wordt gesteld. Zij voelen zich aangetast in hun zelfbeeld van goedwillende, deugende mensen en aangevallen door zoiets als ‘witte schuld’ van Gloria Wekker. Maar als je Wekkers boek leest, snap je veel meer van waar de Nederlandse bevolking met een slavernijverleden vandaan komt als ze de discussie aangaan. “Juist omdat institutioneel racisme verweven is met zo veel onderdelen van de Nederlandse samenleving, ontspoort het gesprek erover gemakkelijk”, schrijven Vera Mulder en Riffy Bol van De Correspondent. “Want als die processen zo onbewust zijn, op welk punt begin je ze dan racisme te noemen? Wie heeft waar schuld aan? Hoe relevant is die vraag om tot een oplossing te komen? Is het de intentie die iets al dan niet racistisch maakt? En hoe erken en bestrijd je discriminatie door die deels hard te maken, maar deels ook een persoonlijke, subjectieve ervaring is?”
Het begint dus bij willen begrijpen wat de ander beweegt en oog hebben voor een goede, inhoudelijke discussie. Hierbij gaat het om zoiets als 'positieve' polarisatie: het inhoudelijke debat. Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) wees er recent ook op: vermijd een harde en vijandige toon tegenover andersdenkenden en stel de inhoud centraal; over veel onderwerpen bestaat meer overeenstemming dan mensen denken. Een gezonde democratie kan niet zonder zulke positieve polarisatie. Het kan zelfs gevaarlijk worden als je het te lang uit de weg gaat. Leven en laten leven is niet alleen maar goed, het werkt verwaarlozing en onverschilligheid in de hand. Als je de kunst van het goede debat verliest, kunnen negatieve emoties en driften harder gaan klinken. Dat is iets om voor te waken, leert de geschiedenis. Ethiek begint in het contact met de ander, schreef de filosoof Emmanuel Levinas. (CV)
‘Witte schuld’ en boete: hoe dan?
De gemaakte excuses zijn een erkenning van schuld. Het vereffenen daarvan voelt ingewikkeld. Er zijn geen directe slachtoffers meer in leven. Het stoppen van de slavernij is al gebeurd. Individueel is er geen schuld aan de gedragingen van voorouders. Terwijl de gevolgen van het slavernijverleden en hoe die doorwerken in de maatschappij directe aanleiding zijn voor de excuses.
Met het maken van excuses nemen we als samenleving schuld op ons en daarmee verantwoordelijkheid voor de gevolgen. Door de slavernij is een diepgeworteld gevoel van ongelijkwaardigheid ontstaan. Er zijn slachtoffers van discriminatie en de samenleving worstelt met het schuldgevoel over wat hun voorouders deden. Hoe we ook ons best doen om inclusief te zijn: de wortels van ongelijkheid en discriminatie zitten diep in het systeem van onze samenleving en de beleving ervan. Het antwoord ligt in het samen onderzoeken hoe we komen tot nieuwe waarden.
Voorkomen moet worden dat het herstel de schuld in stand houdt. Herstelbetalingen aan landen en regimes garanderen niet dat de diepgewortelde ongelijk(waardig)heid die ontstaan is door de slavernij wordt gerooid. Voor de ene pool is het herstel nooit groot genoeg omdat de diepe ongelijkwaardigheid in stand blijft. En de reactie vanuit de andere pool zal zijn: maar ik heb niets gedaan. Daar moeten we uit komen: de relatie herstellen door samen op zoek te gaan naar de waarden die ongelijkheid in stand houden en door de keten van schuld te verbreken. Op weg naar gevoelde gelijkwaardigheid kijken we daarvoor vooral naar het systeem.
Systemisch kijken is een manier om inzicht te krijgen in je plek in een systeem, welk systeem dan ook, en je verhouding met de anderen in het systeem. De grondleggers van systemisch werk gaan ervan uit dat veel van onze (onbewuste) overtuigingen, patronen en gedragingen hun oorsprong vinden in de systemen waarin we zijn opgegroeid, waarin we leven en werken. Geven en nemen speelt in het slavernijverleden een rol. Dat moet in balans zijn. Nemen maakt schuldig. Schuld geeft macht aan de gever. Beiden nemen daarin deel. Hoe nemen we met zijn allen vervolgens ook deel aan het oplossen van die onbalans? Dat is een belangrijke waarde om over te brengen in het publieke debat als het gaat om de ‘witte schuld’. Het is niet van één van de groepen, het is van alle groepen in het systeem. Alleen door het gesprek aan te gaan, maken we samen taal om in dit vraagstuk te kunnen helen. Het delen van perspectieven, vertellen om te luisteren, geeft de kans de onbalans in geven en nemen te helen. (DB)
Aan de slag met een gedeeld verleden
Herdenken, vieren en kennis delen zijn de drie kernbegrippen in wat het kabinet tot herdenkingsjaar doopte. We hebben onmiskenbaar een gedeeld verleden, aldus het kabinet, en willen niet heen om de doorwerking daarvan in racisme en discriminatie vandaag. De aanpak van de Rijksoverheid richt zich zowel op de behoefte aan erkenning bij nazaten van totslaafgemaakten als op de vraag om een goede dialoog en betrokkenheid bij een breed publiek. Onderzoek leert dat veel burgers zeggen over te weinig kennis te beschikken over wat er is gebeurd en wat dat vandaag betekent. Oproepen hebben geleid tot een keur aan initiatieven, waaronder podcasts, films, toneelvoorstellingen en stadswandelingen. Het is de bedoeling dat een herdenkingscomité en een fonds gaan helpen om blijvende afspraken te maken om met elkaar in gesprek te blijven. Hiervoor is 200 miljoen euro beschikbaar voor activiteiten in heel Nederland, en dus ook de Caribische eilanden, alsmede Suriname. Op heel veel plekken bieden gemeenten, departementen en maatschappelijke organisaties informatie aan. Zie ook www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/discriminatie-en-racisme/slavernijverleden. (GR)
Vakblad C
C is hét communicatiemagazine van Nederland en staat vol met de laatste trends en actualiteiten, inhoudelijke rapportages, spraakmakende campagnes en diepte-interviews met communicatieprofessionals. Het vakblad is gratis voor leden, maar ook andere vakgenoten kunnen gemakkelijk toegang verkrijgen tot dit vakblad.