Communicatie met moeilijke gesprekspartners

Psychologische obstakels voor effectieve communicatie

President Trump heeft op alle belangrijke posten bij overheidsdiensten mensen benoemd die em niet zullen tegenwerken of zelfs maar tegenspreken. Dat is de ideale voedingsbodem voor sociaalpsychologische processen die de kloof tussen de Verenigde Staten in korte tijd breder en dieper maken en daardoor steeds moeilijker te overbruggen.

Group think en risky shift: escalatie in beleid

Wanneer sprake is van een dominante leider die geen mensen om zich heen duldt die hem tegenspreken, wordt het risico van group think groot: iedereen die deel uitmaakt – of beter gezegd mág maken – van de selecte groep om de leider heen, huldigt dezelfde mening. Dat mondt uit in een tunnelvisie. De tendens naar een risky shift neemt daardoor toe: de neiging om steeds riskanter beslissingen te nemen met rampzalige gevolgen.[1]

De attitudes van de groep zijn zo sterk en het geloof in eigen kunnen – self efficacy – zo groot dat er geen correctie meer plaatsvindt en de gedragsintentie overgaat in daadwerkelijke uitvoering van het gedrag.[2] In de regering van Trump is de attitude ten aanzien van Europa er zelfs een van aversie.

Importtarieven als symptoom van wantrouwen

De overtuiging achter die attitude is dat Europa de Verenigde Staten al sinds de Tweede Wereldoorlog besteelt. In die zienswijze heeft de VS Europa bevrijd, terwijl we nu mooi weer spelen met een beduidend geringere bijdrage aan de NAVO dan die van de VS, tegen de afspraken in. ‘They ripped us off’, in Trumps woorden.

Trumps houding tegenover Europa

Het belang dat de VS al zeven decennia heeft bij een bescherming tegen het communisme van wat destijds nog de USSR was, blijft daarbij buiten beschouwing. De gedragsintentie om Europa met terugwerkende kracht de rekening te presenteren met ongekend hoge importtarieven is al zo goed als omgezet in gedrag.

Uit de NAVO stappen is tot nog toe bij een dreiging gebleven en lijkt voorlopig van de baan, maar met het grillige gedrag van deze president is een standpunt van vandaag geen garantie voor de dag van morgen.

‘Het gaat om het verschil tussen ‘eerst zien dan geloven’ aan de ene kant en ‘eerst geloven en dan zien’ aan de andere kant’

Communicatie met moeilijke gesprekspartners

De vraag is, hoe je de huidige patstelling kan doorbreken. En of communicatie en communicatiespecialisten daarbij een rol kunnen spelen. De weg die de Europese Unie kiest, is die van argumenteren: een poging om met argumenten Trumps overtuiging, een belangrijke bouwsteen van attitudes, te beïnvloeden.

Communicatie op verschillende niveaus – regeringsleiders, diplomaten en lobbyisten – zou Trump op andere gedachten moeten brengen.

Beperkte kans op effectiviteit

Die weg lijkt tot nog toe weinig succesvol. En ik vrees dat die weg ook niet succesvol zal worden, tenzij de economische pijn in de VS zo groot wordt dat zelfs een belangrijk deel van degenen die op Trump gestemd hebben zich tegen zijn beleid keren. Maar zelfs dan is het de vraag of Trump zijn koers zal wijzigen. Hij is zo overtuigd van zijn eigen gelijk, dat eerder te verwachten is dat hij bijvoorbeeld klagende autodealers zal verwijten dat ze slechte ondernemers zijn.

Er zijn op het niveau van belangrijke ambtenaren, diplomaten en adviseurs ook geen mensen die Trump op andere gedachten zullen brengen. Degenen die niet Trump-gezind zijn, zijn ontslagen of vervangen, of ze vrezen daarvoor.

Een verschil waarvoor geen oplossing bestaat

Naast de hier omschreven psychologische processen, is er een tweede groot obstakel op de weg om via argumenteren de attitude en het gedrag van Trump en zijn directe omgeving te beïnvloeden.

Er is sprake van wat Jean-Franҫois Lyotard un différand noemt, een ‘geschil’ of ‘verschil’3. Een verschil van inzicht of mening waarvoor geen oplossing mogelijk is waar twee tegenover elkaar staande partijen vrede mee kunnen hebben.

Misverstanden ondanks gedeelde taal

Tussen de twee ideeëncomplexen staat een ondoordringbare muur. Het bedrieglijke is dat partijen wel dezelfde taal spreken met dezelfde woorden en zinnen, maar die in het gebruik ervan bij de beide partijen een andere betekenis hebben.

Onderhandeling of machtsvertoon?

Om naar de actuele situatie terug te keren, het woord democratie verwijst in het gebruik van de ene partij naar doen wat de meerderheid wil. In het andere naar een sterke onderhandelingspositie van de grootste partij, maar waarbij wel de overtuiging en de belangen van de andere partij worden gerespecteerd. Dat resulteert in een compromis. De partijen onderschrijven ook de fundamentele regel dat na (vrije) verkiezingen de verhoudingen weer anders kunnen liggen.

Ideologische verschillen

Je zou kunnen spreken van een ideologisch verschil. Ideologische verschillen zijn onoverbrugbaar. In onze democratie accepteren we dat die verschillen er zijn en respecteren we dat.

Je zou je de situatie kunnen voorstellen als die van twee onafhankelijke eilanden. Het is
mogelijk dat de bewoners van de eilanden handel drijven met elkaar, zonder dat ze elkaars politieke visie delen.

Op het ene eiland wordt een deal nagestreefd die voor hen het gunstigst is, ongeacht wat de consequenties voor de ander kunnen zijn. Op het andere eiland is het streven gericht op een gedeeld belang. ‘Handel’ en ‘deal’ zijn weliswaar woorden die beide partijen begrijpen en gebruiken, maar de betekenis bij de ene partij verschilt fundamenteel van die van de andere partij.

Is een alternatieve communicatiestrategie mogelijk?

Als communicatie met moeilijke gesprekspartners niet verder komt, is de vraag of en wat je dan kan doen. In geval van het voorbeeld met Trump ketst de communicatie van diplomaten, lobbyisten en ambtenaren af op een ondoordringbare muur en kunnen ze alleen maar wachten tot de ideologie van de tegenpartij afbrokkelt en op een verkiezingsnederlaag afstevent. 

Een begin van een oplossingsrichting is het ontrafelen van de betekenis van de taaluitingen van de andere partij en de denkwereld die daaraan ten grondslag ligt. Daar vloeit bijvoorbeeld uit voort dat het geen zin heeft om je te beroepen op het respecteren van de principes van de rechtstaat en de democratie als je weet dat de gesprekspartner die woorden weliswaar begrijpt, maar er een andere waarde aan toekent.

----------------

Dit artikel is verschenen in Vakblad C, mei 2025. Het artikel is geoptimaliseerd voor de online leesbaarheid en op de website doorgeplaatst.

----------------

Verwijzingen
1 | Bijvoorbeeld de hopeloos mislukte Varkensbaai-invasie in 1961 waar een kleine groep, door de VS gewapende Cubaanse ballingen het land zou moeten bevrijden van de communistische regering van Fidel Castro. Zie Nijstad, B.A. Group Performance. Hove/New York: Psychology Press, 2009, p. 1-2.

2 | Zie over group think en risky shift Pol, B. & Swankhuisen, C. Overheidscommunicatie. Een gedrags- wetenschappelijke aanpak. Bussum: Coutinho, 2020, p. 255-260 Over de rol van attitudes, self efficacy en gedragsintentie: Pol & Swankhuisen (2020), p. 66-70.

3 | Zie voor een uitstekende beschrijving van kernpunten van le différend: Frans van Peperstraten, Jean-Francois Lyotard. In Doorman, M. en Pott, H. (red.) Filosofen van deze tijd. Amsterdam: Bert Bakker, 2013. P. 237-251.