Is de verregaande digitalisering van onze wereld een gevaar of een zegen?

Van der Vorst schreef het boek ‘De toekomst is eindeloos’. Aanleiding voor het schrijven van het boek was tweeledig, vertelt hij. “Ik ben altijd op zoek naar een intellectuele uitdaging en die vond ik deze keer in de vraag: ‘Wat is de invloed van digitalisering op ons denken en doen, in de meest brede zin van het woord?’ De antwoorden die ik hierop probeerde te vinden waren voor mij tot dan toe onbevredigend en dus besloot ik me hierin te gaan verdiepen. Daarnaast heb ik al langer interesse in hoe mijn geest werkt, ook door het mediteren dat ik doe. Ik merkte al langere tijd dat ik steeds meer afhankelijk werd van externe prikkels en dat ik soms probeerde om de leegte tussen de prikkels weer op te vullen met nieuwe prikkels. Daar wilde ik nader onderzoek naar doen”, aldus Van der Vorst. 
De kernvraag van het boek werd daarmee ‘wat doet digitalisering met het menselijk denken?’. Uiteindelijk ziet hij het boek vooral als een analyse van de huidige tijd waarin we leven. Het gaat om de manier waarop wij ons leven en ons denken structureren, in een tijdperk dat steeds meer onderhevig is aan digitalisering. Het boek wordt uiteindelijk een pleidooi voor de directe ervaring, voor ervaren wat er echt om ons heen gebeurt. “Want dat is nou juist wat digitalisering ons aan het afleren is”, aldus Van der Vorst. 

Smartwatch

In zijn boek beschrijft Van der Vorst een belangrijk gevolg van digitalisering. Hij stelt dat het schrift ons volgordelijk heeft leren denken, namelijk van het begin naar het einde en in onze westerse samenleving van links naar rechts lezend. Ook de massamedia leerde ons de wereld te structureren volgens de logica van een begin en een einde. Televisie- en radioprogramma’s, alles wat onderhevig is aan een uitzendschema, volgt die logica. Digitalisering haalt volgens Van der Vorst het einde uit ons denken. Dat heeft betrekking op hoe we tijd ervaren, hoe we verhalen vertellen en hoe we de fysieke wereld ervaren. De tijd krijgt bijvoorbeeld letterlijk een andere dimensie. Denk daarbij aan het gebruik van een smartwatch. Niet alleen de letterlijke tijd wordt weergegeven, maar ook de volgende stap die je als gebruiker kunt of moet nemen wordt weergegeven door de stappenteller of de bloeddrukmeter. Digitalisering rekt de tijd voortdurend op, omdat er altijd weer een nieuwe suggestie volgt: je volgende afspraak, de te nemen stappen. Er komt geen einde aan. Je wordt altijd weer gewezen op een volgend moment. Dat biedt kansen, maar leidt ook tot frustratie.

‘Een sterke focus op het bevredigen van een kortetermijnbehoeften leidt tot kortademigheid bij bedrijven in plaats van visionair denken.’

Fixatie

Wat is volgens Van der Vorst de kern van het boek? “Digitalisering geeft ons ongelooflijk veel openheid en mogelijkheden, tot zover de zegen. Maar hoe meer mogelijkheden mensen hebben, hoe groter de fixatie. Zie hier het gevaar. Uit de analyse die ik maakte kwam ik tot de conclusie dat we in een tijd leven van fixatie op wat er direct voor ons ligt; een sterke focus op de korte termijn, op het vastklampen aan een telkens verschuivend ideaal dat nu gerealiseerd moet worden en een focus op jezelf continu willen verbeteren. Dit allemaal gedreven door digitalisering en dan vooral door sociale media. Neem Tinder als voorbeeld: ongelooflijk veel mogelijkheden tot het vinden van een partner, maar juist door al die mogelijkheden klampen we ons meer dan ooit vast aan het ideaal van die partner. Hetzelfde bij sociale media: de diversiteit aan boodschappen leidt niet tot openheid, maar tot fixatie op het eigen gedachtegoed. Ook hier weer: de veelheid leidt tot fixatie en uiteindelijk tot frustratie.”

Digitalisering zorgt ook voor een krampachtige focus op de korte termijn. Daarbij verliezen we de lange termijn, de stip op de horizon, het samenwerken aan een groter doel uit het oog. Van der Vorst: “Ik begrijp de fixatie wel. Met alles wat er momenteel in de wereld gebeurt hebben we met z’n allen juist nu de neiging om concrete zaken vast te pakken en direct op te lossen. Deze fixatie vertaalt zich door naar andere zaken in het dagelijkse leven. Of het nu gaat om een nieuwe baan, een nieuwe partner of de volgende vakantie, de focus ligt op directe verandering en bevrediging van behoeften.

Behoeften

Geen rust en ruimte om eens ergens naar toe te leven of naar te reiken, maar een sterke focus op het reageren op een volgende impuls. Ook bedrijven gaan hierin mee. “Neem als voorbeeld Apple. Ooit voldeden de producten van dit merk aan het ideaalbeeld van de creatieve industrie. Consumenten kochten producten van Apple juist vanwege dit ideaalbeeld dat richting gaf aan bijvoorbeeld productontwikkeling. De huidige producten van Apple voldoen allang niet meer aan dit ideaalbeeld, maar richten zich – mede doordat het bedrijf slim data verzamelt en dus weet waar consumenten nu behoefte aan hebben – op de volgende impuls, op het instant bevredigen van behoeften van consumenten. Denk bijvoorbeeld aan de gezondheidsdata die bijvoorbeeld de Apple Watch voor je verzamelt en waar je als consument direct op kunt reageren.

Kortademigheid

De overtuiging van Van der Vorst is dat een sterke focus op het bevredigen van kortetermijnbehoeften leidt tot kortademigheid bij bedrijven in plaats van visionair denken. Hierdoor worden consumenten onvoldoende geholpen, juist in deze onzekere tijd. “Veel bedrijven lijken net zelf gebruikers van de smartphone, ze reageren op de volgende prikkel, mede doordat data allerlei inzichten geven over die directe behoeften van consumenten. Bedrijven rommelen daardoor maar wat door, gebaseerd op die verkregen data. Hierdoor worden ze ook afhankelijk van kortetermijnsuccessen. Veel bedrijven zijn verleerd om te denken vanuit een langetermijnstrategie en te vertalen in hoopvolle boodschappen, met een begin en een einde, die mensen meenemen op een reis en mensen hoop geven. Ze schotelen ons geen langetermijnperspectieven meer voor. Er vindt een interessante ontwikkeling plaats; de communicatie van bedrijven is gebaseerd op feiten, op harde data en niet meer op de ‘zachte’ kant, op het delen van hoopvolle perspectieven.” Ook de communicatieprofessionals zie ik daarmee worstelen. Ooit waren zij de verhalenvertellers, maar ze worden steeds meer prikkelverzorgers. Gelukkig zijn er wel bedrijven die zich hiervan in positieve zin onderscheiden zoals Patagonia. “Wellicht een wat obligaat voorbeeld, maar bij dit merk zie je dat de eigenaar van het merk zich persoonlijk verbonden voelt met de narrative van het merk. Dat leidt tot geloofwaardigheid van het merk zelf Pleidooi van Van der Vorst – ooit zelf reclamemaker – is dat bedrijven weer teruggaan naar die langetermijnvisie, waarbij de visionaire en maatschappelijk relevante boodschap de kern vormt voor de invulling van de communicatie en productontwikkeling.

Als persoon de fixatie loslaten, meer openstaan voor directe ervaringen en als organisatie zijnde het delen van overtuigende, hoopvolle boodschappen. Dat is wat Van der Vorst mee wil geven met zijn boek. Heeft hij al ideeën voor zijn volgende boek? “In maart komt mijn volgende boek uit. Dit betreft de verzameling van mijn columns die ik voor het Financieele Dagblad heb geschreven. Daarnaast denk ik momenteel na over een boek over het houden van een open geest. Dat zou mooi aansluiten bij dit boek.

‘Bedrijven moeten weer terug naar die langetermijnvisie, waarbij de maatschappelijk relevante boodschap de kern vormt voor de communicatie en productontwikkeling.’