Column C#1 2013: Oplichterij?
Ik heb het boek 'Ontsporing' van Diederik Stapel gelezen, onze wereldberoemde frauderende sociaal psycholoog. Ik kreeg het als illegale download onder het motto: aan dat boek zal deze oplichter geen stuiver verdienen. Na lezing voelde ik me schuldig. Want Stapel spaart zichzelf niet. Zo schrijft hij: 'Ik ben een 'total loss', een meestervervalser, de Han van Meegeren van de sociale psychologie.'
De fraude begon met het weglaten van antwoorden van respondenten die afweken van het gemiddelde; zij hadden de vragen niet serieus beantwoord. Gaandeweg vond Stapel het niet langer nodig hypotheses te toetsen en vulde hij zelf zijn vragenlijsten in. Dat leidde tot fraaie resultaten die hij simpel gepubliceerd kreeg in prestigieuze wetenschappelijke tijdschriften. Een mooie beloning voor zijn drang, en intussen ook expertise, de wereld gestructureerd, kloppend en voorspelbaar te maken.
Het boek toont wat er mis is met Stapel. Maar er is meer. Ontsporing laat zien dat Stapel zich interesseert in de betekenis van de context voor menselijk gedrag. Dat is lang niet altijd het geval in de sociale psychologie. Het boek laat zien dat er iets aan de hand is met de manier waarop sommige onderzoekers menselijk gedrag bestuderen.
Deze onderzoekers zetten hypotheses gebaseerd op laboratoriumexperimenten om in algemene wetmatigheden. Om dit kloppend te krijgen, moeten mensen, los van specifieke omstandigheden, altijd en overal reageren volgens die hypotheses. Gebeurt dat niet, dan klopt de wereld noch het onderzoek en kan het niet worden gepubliceerd. Dit leidt tot soms bizarre suggesties, zo lezen we in Ontsporing. Zoals: ‘Draai deze studie niet op de computer. Het werkt alleen als je het op papier doet.’ Of: ‘Deze vragenlijst werkt alleen als je hem in groepjes van drie tot vijf mensen afneemt.’ Experimenteren is een kunst, stelt Stapel: ‘Het luistert nauw om het juiste gedrag op het juiste moment aan de juiste mensen te ontlokken.’ Maar dat is geen experimenteren! Dat is de werkelijkheid modelleren op basis van vooraf geformuleerde hypotheses die, zonder context en onder zorgvuldig georkestreerde omstandigheden, altijd kloppen. Zo wordt de wereld wel maakbaar en voorspelbaar.
Wat mij betreft is dat ook oplichterij, want het heeft weinig met de werkelijkheid te maken. Het boek heb ik alsnog gekocht.
Noelle Aarts
bijzonder hoogleraar strategische communicatie (Logeion-leerstoel)
Deze column stond in Logeion-magazine #C1 van februari 2013.